Benjamin Hall a’r Gwaith Haearn Undeb
Roedd Benjamin Hall yn ffigwr amlwg a adawodd etifeddiaeth gyfoethog mewn datblygiadau diwydiannol a gwleidyddol yng Nghymru yn gynnar yn y 19eg ganrif. Roedd yn arbennig o adnabyddus i ddechrau am ei ymwneud â Gwaith Haearn yr Undeb yn Rhymni, ac yna fel gwleidydd. ;
Wedi'i enwi ar ôl ei leoliad ar ffin tair sir Morgannwg, Sir Fynwy a Sir Frycheiniog, agorodd y Gwaith Haearn Undeb ym 1801, gan ddechrau hanes diwydiannol a datblygiad Rhymni.
Mae olion y ffwrneisi gwreiddiol bron i’w gweld o hyd yn y cae ychydig i lawr o Westy’r Rhymney House – a adwaenid ar un adeg fel y Tair Sir – a adeiladwyd fel tŷ rheolwr y gwaith haearn yn fuan wedyn.
Bu'r fenter gychwynnol yn anodd gyda'i berchnogion gwreiddiol yn diddymu eu cwmni ym mis Tachwedd 1803. Prynodd Richard Crawshay, perchennog Gwaith Haearn enwog Cyfarthfa ym Merthyr Tudful gerllaw, y gwaith. Yn ogystal â Watkin George ac un o’r perchnogion gwreiddiol, Richard Cunningham, penododd Crawshay ei fab-yng-nghyfraith, Benjamin Hall yn bartner. Ganwyd Hall ym 1778, a derbyniodd addysg yn y gyfraith yn Rhydychen a phriododd Charlotte, merch iau Richard Crawshay ym 1801.
Bu anghydfod cyfreithiol chwerw rhwng Cunningham a Crawshay dros faterion ariannol y Cwmni gyda thriciau budr honedig gan Crawshay. Fodd bynnag, dan reolaeth Richard Johnson i ddechrau, chwaraeodd y gwaith ran allweddol yn natblygiad diwydiannol yr ardal.
Adeiladwyd ffwrneisi newydd i gyflenwi gefeiliau a melinau Crawshay yng Nghyfarthfa yn agos i'r fan lle saif y Ganolfan Iechyd Integredig heddiw. Ym 1804, daeth y gwaith i gael ei adnabod fel Gwaith Haearn Rhymni, ac ym 1808, rhoddodd Crawshay stad Abercarn i Hall, gan gadarnhau ei safle ymhellach yn nhirwedd ddiwydiannol yr ardal.
Yn ogystal â'i rolau diwydiannol, aeth Hall i fyd gwleidyddiaeth. Gyda chefnogaeth ariannol ei dad-yng-nghyfraith, etholwyd ef yn aelod seneddol dros Totnes o 1806 hyd 1812 ac yna dros Westbury o 1812 hyd 1814. Bu'n byw yng Nghastell Hensol ym Morgannwg, a fu'n berchen arno yn ystod ei oes.
Daeth Hall yn unig berchennog Gwaith Haearn Rhymni ym 1810 ar farwolaeth Crawshay. Gan ddefnyddio "cymal wyth milltir" Deddf Camlas Brycheiniog a'r Fenni 1793, cododd arian i adeiladu tramffordd i gludo haearn, glo a nwyddau rhyngddynt a glanfa'r gamlas yn Nhalybont-ar-Wysg. Agorwyd Tramffordd Brinore (Bryn Oer), a adeiladwyd gan George Overton, ym 1815 a pharhaodd ar waith tan 1865. Heddiw, gellir cerdded ar hyd llwybr Tramffordd Bryn Oer mewn rhannau helaeth o hyd gyda golygfeydd godidog.
Bu farw Hall ddwy flynedd yn ddiweddarach yn 1817, ond parhaodd ei etifeddiaeth mewn gwahanol ffyrdd. Ym 1825, adeiladwyd Gwaith Haearn Bute ar lan arall Afon Rhymni ar dir a oedd yn eiddo i Ardalydd Bute. Ym 1837, unodd Gwaith Haearn Rhymni (Undeb) a gwaith Bute i ffurfio Cwmni Haearn Rhymni, a gyfrannodd yn sylweddol at dwf diwydiannol Rhymni.
Gellid dadlau bod mab Hall, hefyd Benjamin, yn llawer mwy enwog na'i dad. Wedi'i eni yn 1802, fel ei dad, aeth i fyd gwleidyddiaeth. Wedi'i ethol yn AS dros Fwrdeistrefi Mynwy ym 1830, cafodd ei urddo'n farchog yn Rhestr Anrhydeddau'r Coroniad y Frenhines Fictoria ym 1838.
Ym 1854, fe'i gwnaed yn Llywydd y Bwrdd Iechyd ac felly'n Weinidog Cabinet, gan ei wneud yn 'Weinidog Iechyd' cyntaf y Deyrnas Unedig. Ac yntau dros 6’4” o daldra, roedd Syr Benjamin yn cael ei adnabod fel ‘Big Ben’ – ‘Slender Ben’ oedd enw ei dad. Ef oedd y Prif Gomisiynydd Gwaith ar adeg gosod cloch enwog yn Nhŵr Elisabeth yn Nhŷ’r Senedd ym 1856 a bernir mai “Big Ben” oedd enw’r gloch er anrhydedd iddo.
Priododd Augusta Waddington yn 1823 ac fel Arglwydd ac Arglwyddes Llanofer, o dan ei dylanwad, buont yn hyrwyddo adfywiad yr iaith a’r diwylliant Cymraeg ar hyd eu hoes. Yn wir, er iddo fyw llawer o'i fywyd yn Lloegr, ystyriai Hall ei hun yn Gymro erioed.